Ömrünü Malatya için kültürel bellek oluşturmaya adamış önemli bir araştırmacı.. 

Nezir KIZILKAYA   
nezirs@mynet.com

Yerel araştırmacılar kentlerin vazgeçilmez bilgi ve belge kaynaklarının başında gelirler. Yapmış oldukları çalışmalar ile yaşadıkları kentin bilim ve kültür hayatına olumlu katkıları vardır. Celâl Yalvaç da 1950’li yılların başından itibaren yaptığı arşiv çalışmaları ve oluşturduğu zengin kitaplığı ile Malatya denince ilk akla gelen yerel araştırmacıların başında gelmektedir. Daha çok araştırmacı gazeteci kimliği ile bilinen Celâl Yalvaç, sadece Malatya yerel basınının değil Malatya kültür dünyasının da en önemli unsurlarından ve temel yapı taşlarından birisidir.

O, ömrünü Malatya için bir kültürel bellek oluşturmaya adamış, yüzlerce bilimsel esere katkı sağlamış, olanakların en kıt olduğu dönemlerde dahi bu uğurda maddi ve manevi fedakârlıklarda bulunmaktan kaçınmamıştır.

Gençlik yıllarından itibaren Malatya’nın bütün ilçe, köy ve kasabalarını gezerek sosyal bilimlerin birçok disiplini açısından değerlendirilebilecek her şeyi fotoğraflamış, özellikle kale kalıntıları, cami, türbe, mezar ve ziyaret yerlerini incelemiş ve buralar hakkında sözlü ve yazılı bilgileri derleyerek Malatya ile ilgili önemli bir arşiv oluşturmuştur. Celâl Yalvaç, Malatya ile ilgili sosyal, kültürel, tarihi ve siyasi meselelere yönelik çok sayıda bilimsel araştırmaya, sahip olduğu bu arşiv ile oldukça önemli katkılar sağlamış, yine bu konularda çok sayıda yazı kaleme alarak ulusal ve yerel basında yayımlamıştır.

Bir gazeteci, fotoğrafçı, araştırmacı ve yazar olan Celâl Yalvaç’ın yayımlanan yazıları her zaman bir konuya ışık tutmuştur. Özellikle Malatya tarihi, Malatya kitabeleri, Malatya basın tarihi, Malatya’daki yer isimleri ve Malatya camilerikonusundaki ilk çalışmaları yapmış bu alanlarda çalışmalar yapan bilim insanlarına önemli bilgiler aktarmıştır. Malatya kültür hayatına yaptığı katkıları son olarak 2017 yılında oluşturduğu yaklaşık 15.000 kitaplık “Özel Celâl Yalvaç Kütüphanesi” ile de taçlandırmıştır.

Bu yazımda konuya uzaktan yakından ilgili herkes tarafından “Malatya’nın Hafızası” olarak nitelendirilen, Celal Yalvaç’ın düşünce ve çalışmalarının gün yüzüne çıkartılarak eserlerinin ve Malatya bilim dünyasına yaptığı katkıların daha iyi anlaşılması için bir katkı sağlamak istiyorum.

1924 Anayasası ile il olan ve günümüze kadar eklenen ve ayrılan ilçeler ile coğrafi sınırları birkaç kez değişen Malatya ve çevresi ile ilgili sosyal bilimler alanında yakın zamana kadar yapılan araştırmalar genellikle yerel araştırmacıların kişisel çaba ve olanakları ile yürütülmüştür. 1975 yılında İnönü Üniversitesi’nin kuruluşundan sonra bu alandaki akademik çalışmaların başlaması konuya farklı bir boyut kazandırmış, yerel araştırmacıların o güne kadar yapmış oldukları çalışmalar, çok sayıda bilimsel araştırmaya başvuru kaynağı olmuş ve bu konudaki çalışmalara nitelik ve nicelik olarak katkı sağlamıştır.

Az sayıdaki gönüllü yerel araştırmacının özverili çalışmaları sayesinde zaman içerisinde yok olan ya da yok olma tehlikesi ile karşı karşıya kalan çoğu bilgi ve belgeyi de akademisyenler çalışmalarında kullanma şansı bulmuşlardır. İşte bu yerel araştırmacılardan birisi de Celâl Yalvaç’tır.

Ömrünü Malatya’nın sahip olduğu tarihi eserlerin, camilerin kitabelerin tespiti amacı ile yaptığı çalışmalara adamış olan Celâl Yalvaç; bir gazeteci, şair ve fotoğraf sanatçısı olmanın yanında, tarihi aydınlatmak ve belgelendirmek amacı ile arşiv dokümanlarını incelemiş, bu alandaki akademik literatürü titizlikle takip etmiştir. Prof. Dr. Ahmet Ateş, Prof. Dr. Fahrettin Kırzıoğlu, Dr. Hamit Zübeyİr Koşay, İbrahim Hakkı Konyalı, İshak Sunguroğlu,  Prof. Dr. Zeki Velidi Togan ve Prof.Dr. Nejat Göyünç gibi dönemin önemli bilim adamları ile dostluklar kurmuş, onların fikir ve önerilerinden faydalanarak tarihi mahallerde araştırma ve incelemeler yapmıştır.

Tamamen kendi olanakları ile Malatya’nın dört bir yanına dağılmış eserleri yerinde fotoğraflayarak eserler hakkındaki bilgileri yazıya dökmüş ve bu eserler ile ilgili bilgilerin günümüze taşınmasında önemli bir unsur olmuştur. Bu çalışmaları sırasında Malatya Ulu Camii’nin zamanla kapanmış olan güney cephesindeki ilk kapısının yerini belirlemiş, yine güney duvarından sökülen kitabelerin yerlerini tespit ederek Malatya müzesinde toplanmalarına katkı sağlamıştır.

Malatya ile ilgili yaptığı her çalışma hala önemini korumakta ve üzerinde çalışan herkes için başvuru kaynağı olmaya devam etmektedir. Malatya Valiliği tarafından yürütülen “Malatya Kitaplığı” projesi kapsamında 2013-2017 yılları arasında yayımlanan 38 kitabın 12 adedinin kaynakçasında çalışmalarına yer verilmesi bunun en önemli göstergelerindendir. Çok sayıda yüksek lisans ve doktora tezine destek vermiş, belediyelerin yaptığı yayınlara da önemli katkılar sağlamıştır.

1958 yılında başladığı gazetecilik mesleğinde tarafsızlığını asla kaybetmeden objektif gazeteciliğin Malatya’daki öncü isimlerinden olmuştur. Yetiştirdiği gazetecileri de meslek hayatları boyunca doğru ve tarafsız haber yapmaya yönlendirerek kendisinden sonra gelen gazetecilere örnek teşkil etmiştir. Oğulları İsmet Yalvaç ve Bülent Yalvaç gazeteci olarak mesleklerini sürdürmektedirler. Celâl Yalvaç çalışmalarında vazgeçmediği ilkesi olan “belgeye dayalı olma” prensibini çalıştığı gazetelerde de istisnasız olarak uygulamış ve yöneticilik yaptığı gazetelerde bu ilkeyi diğer çalışanlara da benimsetmiştir. Onun ekolünden yetişen gazetecilerin çalışma tarzlarında bu özellik açıkça görünmektedir.

Nüfus kayıtlarına göre 3 Mart 1936 tarihinde Ali ve Firdevs Yalvaç çiftinin 4. çocuğu olarak Malatya merkez Ferhadiye Mahallesi’nde doğmuştur. Aslen Akçadağ ilçesine bağlı Resuluşağı köyünden olup, ailesi 1900’lü yılların başında Malatya’ya yerleşmişlerdir.

1943 yılında Gazi İlkokulu’na başlamış, 3. sınıfta iken Malatya Lisesi binasının yanması üzerine lise öğrencileri Gazi İlkokuluna nakledilince İnönü İlkokulu’na geçmiş ve ilkokulu burada bitirmiştir. Daha sonra 1951 yılında Malatya Ticaret Orta Okulu’ndan, 1954 yılında Malatya Ticaret Lisesi’nden dereceyle mezun olan Yalvaç askerlik görevini de yedek subay olarak 1957 yılında Erzurum’da tamamlamıştır. Yine 1957 yılında aynı zamanda amcasının kızı olan, eşi Nazmiye hanımla evlenmiş, bu evlilikten dört kız, iki de erkek çocuğu olmuştur.

Celâl Yalvaç, 6 Ağustos 1958 tarihinde yayına başlayan Ufuk gazetesinde yazı işleri müdürü olarak gazeteciliğe başlamış; ancak kısa bir süre sonra kendi isteği ile ayrılmışsa da 1960 yılında yeniden bu görevi üstlenmiştir. İki yıldan fazla bu görevi sürdüren Yalvaç 1962 yılında bu görevinden ayrılarak asıl mesleği olan fotoğraf makinesi tamirat ve montajına başlamış ve bu alanda kısa sürede civar illerde de tanınarak geniş bir müşteri portföyüne sahip olmuştur.

Fotoğraf makineleri ile yakın ilişki içinde olması, onu fotoğraf ile de yakınlaştırmıştır. Malatya kent merkezi ile civarında bulunan ve tarihi kaynak olarak kabul edilebilecek cami, türbe, yerleşim yeri, kitabe ve yapıları yerinde inceleyerek fotoğraflamış, birçoğu fiziksel olarak günümüze ulaşamayan bu yapılar ile ilgili eşsiz bir arşiv oluşturmuştur. 1977 yılında Görüş Gazetesi yazı işleri müdürü olarak gazetecilik mesleğine yeniden dönmüş, emekli olduğu 1985 yılına kadar bu görevi başarı ile yürütmüştür.

Malatya yerel basınında yayımlanan yazılarının yanında dönemin popüler dergileri olan, Türk Yurdu ve Hayat Tarih Mecmuasında Malatya ve Malatya tarihi ile ilgili yazıları yayımlanan Yalvaç’ın özellikle Malatya Ulu Cami ile ilgili yazı ve makaleleri ulusal ve uluslararası sanat tarihçilerinin ilgisini çekmiş ve bu konuda yapılan bilimsel çalışmalara kaynak oluşturmuştur.

Yaptığı her işin planlı ve programlı olmasına azami gayret gösteren Yalvaç, her 6 ayda bir yapacağı çalışmaları yazılı olarak listeler ve dönem sonunda değerlendirerek, gerçekleşmeyen işler varsa nedenlerini araştırıp, gerekli önlemleri alarak bir sonraki dönemde tekrar çalışmak üzere programına dâhil eder. Arşiv çalışmalarına başladığını belirttiği tarih olan 1958 yılından itibaren yaptığı tüm yazışmaları, birini arşivlemek üzere daktilo ile iki nüsha olarak yapmış ve yapmaya da devam etmektedir.

Yaptığı çalışmalardan dolayı çeşitli kurum ve kuruluşlar tarafından verilen çok sayıda ödül, plaket ve başarı belgesine sahiptir. Yerel gazetelerin tamamını, ulusal yazılı basının da önemli bir kısmını günlük olarak takip etmektedir.

Celâl Yalvaç, 1947 yılında İnönü İlkokulu dördüncü sınıf öğrencisi iken öğretmeni Kölükoğlu Ali Bey’in teşvik ve telkinleri ile Bitlis ve Edirne’deki ilkokul öğrencileriyle mektuplaşır. Malatya’nın tarihi ve turistik yerlerini konu edindiği bu mektuplarında Malatya’nın coğrafyası, iklimi, suları, ulaşım olanakları, endüstrisi ve eğitim durumu ile bilgiler aktarır. Bitlis ve Edirne’de bulunan mektup arkadaşlarına da “Sayın arkadaşlar, ilimiz hakkında topladığımız bilgileri size sunarken, karşılığını geciktirmemenizi rica ederiz” uyarısında bulunur. 6 Ocak 1947 tarihli bu mektup ile ilgili olarak ”Benim Malatya tarihine ilgim bu mektup ile başladı, bu yöndeki çalışmalarıma ilham kaynağı oldu” demektedir.

1958 yılında arşiv çalışmalarına başlamış, aynı yıldan itibaren tanıştığı dönemin yerel araştırmacıları Ahmet Şentürk, Hasan Nedim Şahhüseyinoğlu, Hüseyin Çolak, Mehmet Ali Cengiz ve Sabri Kelemeroğluile kendi ofisinde konusu Malatya tarihi ve kültürü olan sohbetler ile dikkatleri üzerine çekmiş, Bu sohbetler kısa zamanda bir Malatya tarihi ve kültürü okulu işlevi kazanarak, konuya ilgi duyanların ilgi odağı olmuştur.

İstanbul ve Ankara’daki büyük kütüphanelerde, özellikle de Başbakanlık Osmanlı arşivlerinde yıllarca araştırmalar yapmış, hiçbir kurumsal destek almadan tamamen kendi olanakları ile yaptığı araştırmalar sonucunda Malatya ile ilgili birçok bilgi ve belgeyi söz konusu arşivlerden Malatya kültürünün hizmetine taşımıştır.

Celâl Yalvaç, tamamen araştırma ve incelemeye dayalı çalışmalarından hiçbirini kitap haline getirmemiş, tamamladığı bazı konuları Malatya’da yayımlanan yerel gazetelerde bölümler halinde yayımlamıştır.

Baskıya hazır halde olan çalışmaları:

Malatya ve Civarı Tarihi

Malatya Kitabeleri

Malatya Vilayetindeki Önemli Tarihi Eserler

Nihat Paşa Soygunu

Cumhuriyetin İlanından Bugüne Değiştirilmesi Düşünülen ve Değiştirilen Köy İsimleri

Cumhuriyetten Önce ve Sonra Malatya’da Eğitim ve Kültür Çalışmaları

Şeyh Sait Döneminde Malatya

Yerel gazetelerde yazı dizisi şeklinde yayımlanan çalışmaları:

Malatya Tarihi Çalışmaları

Malatya Tarihinden Notlar

Başlangıçtan İslamiyet’e Kadar Malatya’nın Tarihçesi

Malatya Basın Tarihi

Arapgir İlçesindeki Tarihi Eserler

Eski Arapgir Kasabasındaki Tarihi Eserler

Hekimhan İlçesindeki Tarihi Eserler

Darende İlçesindeki Tarihi Eserler

Malatya Camileri

Ulu Cami Minberi

Ulu Cami I

Ulu Cami II

Bu çalışmaların dışında yerel gazetelerde günlük olarak yayımlanan Malatya tarihi ve kültürü konulu çok sayıda çalışması da mevcuttur.

Şiir Çalışmaları:

Celâl Yalvaç çok fazla örneği olmasa da zaman zaman tamamı Malatya tarihi ve kültürü konulu şiirler yazmıştır. İlk şiirleri lise yıllarında Malatya’da yayın yapan yerel gazetelerde yayımlanmış, bu alandaki çalışmalarını “Malatya Manzumesi” adlı eseri ile doruk noktasına çıkartmıştır. Celâl Yalvaç’ın tanıklık ettiği olayları, kişi isim ve özelliklerini ayrıntılı olarak hatırlayabilmesi onun kuvvetli bir hafızaya sahip olduğunun göstergesidir. Yalvaç’ın bu özelliği Malatya’nın 1950 sonrasını katıksız bir doğallık içinde anlattığı 125 kıtalık “Malatya Manzumesi” şiirinde de belirgin olarak görülebilmektedir. Satırlarında Malatya’nın o yıllarına dair önemli bilgiler barındıran “Malatya Manzumesi” oldukça akıcı ve yalın anlatımı ile dikkat çekmektedir. Yalvaç’ın çevresinde yaşananları genç yaşına rağmen nasıl bir bakış açısı ile gözlemlediği, duygu ve düşüncelerini, Malatya ile olan ilişkisi bağlamında masalsı bir anlatım ile nasıl yansıttığı dikkate değerdir.

Bu manzumeyi inceleme konusu yapan Antropolog Hüseyin Şahin’e göre, “Malatya Manzumesi” dönemin sosyal-kültürel hayatından zengin bilgiler aktarması yönüyle önemlidir. Onbeş yıllık bir uzun dönemi kendi bakış ve  değerlendirmesiyle bizlere aktarırken, halk kültürünün birçok alanına dair malzemeyi de dizelerinde sunmaktadır. Yer adları, mahalleler, gezinti yerleri, subaşları, tarihi yerler, çocuk oyunları, meslekler, mutfak kültürü, geleneksel ilâçlar-tedaviler, o dönemdeki tanınmış şahsiyetler, giyim-kuşam, geleneksel uygulamalar, düğünler, bayramlar ile ilgili olarak, geniş bir betimlemeyle  sosyal hayattan kesitler aktarmıştır.

Son olarak da 2017 yılı içerisinde hazırlıklarına başladığı “Özel Celâl Yalvaç Kütüphanesi”ni kısa süre içerisinde tamamlayarak 15.000 kaynak kitabın bulunduğu kitaplığını oluşturmuştur.

Bir gazeteci ve yazar olarak Malatya’nın önemli bir kültür adamı olan Celâl Yalvaç zengin konu genişliği ile sosyal bilimlerin birçok alanında, doğruyu belge ile arayan bir yöntem ile kaynak olma özelliği taşıyan çalışmalar yapmıştır. Malatya’yı anlamamızda büyük emek sarf eden Yalvaç, arşivinde barındırdığı Malatya ve civar kentlere ait yüzlerce belge, kütüphanesinde bulunan 15.000’den fazla kitap ve deneyimleri ile Malatya bilim ve düşünce tarihinin önemli insanları arasındaki yerini almıştır.

Kentin tarihi, coğrafyası, kurumları ve kültürü ile ilgili alanlarda hala önemini koruyan ve başvuru kaynağı olma özelliği taşıyan çalışmaları bu alanda çalışma yapacak olanların ilk durağı olmuş ve olmaya da devam edecek gibi görünmektedir. Yaptığı çalışmaların kolay ulaşılabilir olması açısından kitap olarak basılması oldukça önemlidir. Ayrıca hazırlıklarını tamamladığı ancak gazetelerde yayımlamadığı çalışmalarının da yine kitap haline getirilmesi Malatya kültürüne katkı sağlayacaktır.

KAYNAKLAR

Etiketler: Celal Yalvaç / Malatya / Nezir Kızılkaya